تابناک زنجان;
پس از جنگ جهانی دوم جمعیت ساکن شهرها به شدت افزایش یافت تا جایی که امروز بیش از 60 درصد جمعیت جهان ساکن شهرها می باشند و این روند رو به رشد همچنان ادامه دارد تا جایی که در سال 2025 در حدود 70 درصد ساکنین زمین در شهرها مستقر خواهند بود.
امروزه معضل حاشیه نشینی و گذران زندگی در سکونت گاههای غیر رسمی یکی از مهمترین پدیده های مدرن ناشی از شهر نشینی مضاعف شناخته می شوند و به واسطه آن صدها آسیب و مشکل در شهرها شکل گرفته است.
بطور مثال سکونت گاههای غیر رسمی محل اصلی رشد و توسعه آسیب های اجتماعی همچون اعتیاد و فروش مواد مخدر و سایر پدیده های تله اجتماعی هستند.
اما چیستی وجودی سکونت گاههای غیر رسمی را می توان در حوزه های جامعه شناختی و اقتصادی بررسی کرد زیرا منشاء اصلی شکل گیری حاشیه نشینی حوادث پس از جنگ های جهانی و هجوم روستاییان تولیدگر به شهرها و خالی شدن روستا ها است.
پس از جنگ جهانی دوم جمعیت ساکن شهرها به شدت افزایش یافت تا جایی که امروز بیش از 60 درصد جمعیت جهان ساکن شهرها می باشند و این روند رو به رشد همچنان ادامه دارد تا جایی که در سال 2025 در حدود 70 درصد ساکنین زمین در شهرها مستقر خواهند بود.
اما دلیل شکل گیری حاشیه نشینی را باید در عدم وجود تخصص در قشر مهاجر روستایی بررسی کرد زیرا این افراد پس از مهارجت به شهرها بدلیل عدم وجود مهارت تخصصی به ناچار به شغل های کم درآمدی مانند کارگری روز مزد روی می آورند که به طبع آن ناچار می شوند برای زندگی از بافت اصلی شهر فاصله گرفته و برای زندگی به سوی حاشیه شهرها که ارزان قیمت تر هستند حرکت کنند.
در این رابطه «خبرگزاری مهر» در گزارشی خواندنی به وضعیت حاشیه نشینی و سکونت گاههای غیر رسمی زنجان پرداخته است و در این رابطه می نویسد ; ساکنین بی سیم، نجف آباد و زور آباد به عنوان سکونتگاه های غیر رسمی طمع تلخ محرومیت را چشیده اند و این محرومیت تا زیر پوستشان خزیده است.
شاید به جرات بتوان گفت بی سیم و اسلام آباد دو منطقه همزاد هستند که هر دو هنوز از دیدگاه مسئولان راه درازی برای رسیدن به رستگاری دارند، تلخی هایی که زیر پوستشان خودنمایی می کند و هر از چندگاهی آن هم در زمان های خاص همانند برگزاری انتخابات مجلس یا شوراها رسیدگی به این مناطق حربه تبلیغاتی کاندیداها می شود تا شاید با موج سواری بر صدق و صفای قلبی اهالی محروم این مناطق و در غبار وعده های دروغین بتوانند برنده انتخابات شوند.
آسیب های اجتماعی، تراکم جمعیتی بالا وضعیت نامناسب عمران شهری
وقتی مسایل اجتماعی یعنی آنچه شامل موقعیت عینی و تفسیر ذهنی از اجتماع است با غلبه نگاه امنیتی انکار شده یا پرده پوشی می شود، خراش هایی بر پیکر جامعه خورده و همانها تاول هایی چرکین می شوند که برای رهایی از آن باید قربانی بی شماری داد.
بیکاری، اعتیاد، طلاق، بزهکاری و... هر یک نمونه هایی از آسیب های اجتماعی مبتلا به در جامعه ماست که هرکدام برای پیشگیری و یا درمان مرهمی خاص می طلبد. این آسیب ها در برخی مناطق و محله ها که تحت عنوان مناطق آسیب خیز و آسیب پذیر از آن ها یاد می شود، نمود بیشتری دارد و نیازمند مراقبت های بیشتر است.
مناطق آسیب پذیر همواره آبستن مشکلات و چالش های اجتماعی فراوان هستند، در این بافت اجتماعی اغلب مهاجرانی که به امید تحصیل و اشتغال روانه شهر یا مراکز استان شده اند ساکن اند. جمعیتی انبوه که به دلیل ارزانی مسکن روانه حاشیه های شهر شده و چهاردیواری هایی به پا کرده اند غیر استاندارد.
سطح معیشت و تحصیل به دلیل ساختار فرهنگی اجتماعی و بنیه اقتصادی پایین تر از کل شهر است و نیز مشاغل کاذب بیشتر مشاهده می شود. تراکم جمعیت بالا و امکانات خدماتی و رفاهی نسبت به سایر مناطق شهر پایین است.
سطح معیشت و تحصیل به دلیل ساختار فرهنگی و اجتماعی و بنیه اقتصادی پایین تر است و تراکم جمعیت بالا و امکانات خدماتی و رفاهی نسبت به سایر مناطق شهر پایین.
عوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بستر ساز آسیب در بی سیم و نجف آباد و زور آباد زنجان معیوب و ناکارآمد است و در نتیجه مشکلات که به سرعت تبدیل به بحران می شوند شدیدتر و خانمان سوزتر استعوامل اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی بستر ساز آسیب در این مناطق معیوب و ناکارآمد است و در نتیجه مشکلات که به سرعت تبدیل به بحران می شوند شدیدتر و خانمان سوزتر است.
رهاورد بیکاری اعتیاد می شود و این دو دست به دست هم داده طلاق را رقم می زنند. زن بدسرپرست یا بی سرپرست با فرزندان طلاق به مشاغل کاذبی چون دستفروشی و تکدی گری روی می آورند و سرپرست پیشین خانواده که اکنون ، معتادی بیش نیست قاچاق را پیشه خود می کند.
همسر معتاد و بیکار و زن تنها و ندار هر یک در دنیایی مجزا سیر می کنند، انیس تنهایی زن و فرزند ماهواره ایست که در خانه چهل متری استیجاری نصب شده است، تلفن همراهی که از راه دلالی در آرایشگاه زنانه خریداری شده با شبکه های ارتباطی فراوانش ارتباطات دختر جوان را که پدرش به دلیل قتل در زندان به سر می برد با افرادی سودجو شکل داده است.
مشکلات در مناطق آسیب پذیر که اغلب همان حاشیه شهرها یا سکونت گاه های رسمی و شاید به اجبار رسمی شده هستند علاوه بر اینکه در بعد عمرانی، اقتصادی، رفاهی و آموزشی است در حوزه فرهنگی اجتماعی نمود بیشتری دارد. شرایط اقتصادی نامناسب، مشاغل کاذب، ساختمان های غیر استاندارد، کمبود سرانه های فرهنگی آموزشی و رفاهی در این مناطق عیان تر است.
گرچه ستاد ساماندهی سکونت گاه های غیررسمی با عضویت فرمانداری ، اداره کل راه و شهرسازی، بهزیستی و علوم پزشکی برای ساماندهی اوضاع این مناطق شکل گرفته اما اینکه جز برخی اقدامات بهزیستی و نیز راه اندازی پایگاه های سلامت از سوی علوم پزشکی خروجی دیگری داشته یا نه ؟ پاسخ مسئولانی را می طلبد که اغلب برای سخن گفتن از آسیب های اجتماعی طفره می روند.
حدود ۲۰ درصد از جمعیت ۴۰۰ هزار نفری شهرستان زنجان در سکونت گاه های غیر رسمی اسکان دارند در نتیجه کم توجهی و بی توجهی به این جمعیت می تواند تبعات منفی برای همه افراد جامعه به همراه داشته باشدحدود ۲۰ درصد از جمعیت ۴۰۰ هزار نفری شهرستان زنجان در سکونت گاه های غیر رسمی اسکان دارند در نتیجه کم توجهی و بی توجهی به این جمعیت می تواند تبعات منفی برای همه افراد جامعه که همچون سلول های پیوسته در یک کالبد هستند، به همراه داشته باشد.
در شرایطی که مسئولان دولتی از پاسخگویی به پرسش ها در زمینه اقدامات صورت گرفته برای مناطق آسیب خیز طفره می روند و سخن گفتن در این باره را برچسب زدن به این مناطق می دانند گفت و گویی با مدیر عامل یک موسسه مردم نهاد داریم که سال هاست در حوزه پیشگیری از آُسیب های اجتماعی به فعالیت می پردازد.
مدیر عامل موسسه مردم نهاد بازتاب که از سال ها پیش فعالیت های اجتماعی را در یکی از مناطق آسیب پذیر زنجان انجام می دهد در خصوص وضعیت این محله ها می گوید: اعتیاد، پایین بودن سن اعتیاد، شیوع اعتیاد بین زنان، طلاق و بیکاری که گویا عامل اصلی این آسیب هاست در این محله ها نمود بیشتری دارد.
«سهیلا پرچگانی» در خصوص فعالیت های اجتماعی سازمان مردم نهاد(سمن) متبوعش خاطر نشان می کند: از هشت سال پیش با هدف پیشگیری از آسیب های اجتماعی در یکی از محله های آسیب خیز زنجان که جمعیتی بالغ بر ۲۰ هزار نفر دارد، آموزش را آغاز کرده ایم.
وی با بیان اینکه ما معتقدیم واکسن اعتیاد و بسیاری از آسیب ها، آموزش است، ابراز می کند: در این راستا برای گروه های مختلف سنی آموزش هایی در رابطه با اعتیاد و مضرات آن در مهدهای کودک، مساجد و جلسات خانگی ارایه می دهیم. همچنین برای جوانان مهارت های زندگی و معیارهای ازدواج را تشریح می کنیم.
این فعال اجتماعی می افزاید: نمایشگاه ها و سمینارهای مختلف و مسابقات کتابخوانی و نقاشی در راستای آموزش مهارت های زندگی در سطح این محله آسیب پذیر برگزار کرده ایم.
پرچگانی فعالیت های موسسه مردم نهاد خود را، اجتماع محور معرفی و اظهار می کند: شروع آموزش در مناطق آسیب پذیر بسیار دشوار بود در بدو کار ناگزیر بودیم به تک تک منازل سر بزنیم و آن ها را مجاب کنیم در وهله بعد از معتمدین محل، روحانیون و فراماندهان پایگاه های بسیج کمک گرفتیم آموزش های مستمر تا جایی ادامه یافت که اکنون مردم خود احساس نیاز کرده و طلب آموزش دارند.
به دلیل استمرار در آموزش اغلب خانواده ها در این محله آسیب خیز خواستار ارایه آموزش های روان شناسی و مشاوره برای کودکان، نوجوانان و جوانان خود هستند به گفته وی در حال حاضر به دلیل استمرار در آموزش اغلب خانواده ها در این محله آسیب خیز خواستار ارایه آموزش های روان شناسی و مشاوره برای کودکان، نوجوانان و جوانان خود هستند و این موفقیت بزرگی در برنامه های پیشگیرانه محسوب می شود.
این کارشناس ارشد روان شناسی چالش های روابط زوجین و آسیب های نوظهور را از دیگر تهدیدات محله های آسیب پذیر برشمرده و می گوید: آسیب های اجتماعی نوظهور همچون استفاده نادرست از شبکه های اجتماعی و روابط فرازوجین همچنان که گریبان جوامع را گرفته در این محله ها نیز آثار سویی داشته است.
پرچگانی با اشاره به تغییر ارزش ها و ضد ارزش ها در جامعه تصریح می کند: بخشی از مشکلات به دلیل نا آگاهی است و راه رفع شدن آن آموزش مستمر، مفید و هدفمند است.
به گفته وی طی یک سال اخیر تشکل مردم نهاد مذکور با همکاری سپاه و بسیج در رابطه با آسیب های نوظهور و شبکه های اجتماعی آموزش هایی را در سطح شهر ارایه کرده است.
پرچگانی تاکید می کند: برای بهبود شرایط اجتماعی و پیشگیری از آسیب ها نیازمند فعالیت های فرهنگی گسترده و همکاری همه ارگان ها هستیم.باید الگوهای مناسب به افراد جامعه ارائه شود.
وی در خصوص تاثیر گذاری تشکل های مردم نهاد می گوید: با توجه به اینکه این تشکل ها از بطن مردم شکل گرفته حس همزاد پنداری بیشتری دارند و مردم آن ها را با خود همفکر و همراه می دانند در نتیجه پذیرش بیشتری نسبت به آن ها دارند.
این فعال اجتماعی حمایت از تشکل های مردم نهاد را ناچیز می داند اما یادآور می شود: طی سال های اخیر روند حمایت های معنوی از سوی بهزیستی و شورای هماهنگی مبارزه با مواد مخدر روبه بهبود بوده و بهزیستی فعالیت های چشمگیری در راستای تقویت این تشکل ها در حوزه های مختلف داشته است.
پرچگانی تصریح می کند: گرچه فقر اقتصادی در شکل گیری آسیب های اجتماعی بسیار تاثیر گذار است اما نباید از فقر و ضعف فرهنگی چشم پوشید چرا که با تقویت بنیه فرهنگی قدرت تعقل و تجزیه و تحلیل برای پیشگیری از بروز مشکلات اجتماعی در جامعه ارتقا می یابد.
هزینه بالایی برای ارتقا خدمات و ساماندهی محله بی سیم نیاز است
یک عضو شورای اسلامی شهر زنجان نیز با تایید نابسامانی های موجود در محله بی سیم می گوید: از نخستین روزهای آغاز به کار شورای چهارم توجه به مناطق محروم در برنامه کاری شورا هست و در پی آن در بودجه امسال و سال آتی به این مناطق توجه ویژه ای معطوف شده است.
«عباس راشاد» خاطر نشان کرد: با توجه به اینکه هزینه بالایی برای ارتقا خدمات و ساماندهی محله بی سیم نیاز هست با بنیاد مستضعفان مکاتباتی شده تا زمین ۱۸ هکتاری جنوب غربی میدان ولیعصر را تعیین تکلیف کند و با تغییر کاربری آن و رعایت سرانه های فضای سبز از طریق تهاتر یا فروش بخشی از اراضی متعلق به شهرداری هزینه های مورد نیاز محله بی سیم و خیابان جمهوری تامین شود.
وی تصریح کرد: در بودجه ۹۵ رسیدگی به مشکلات خیابان جمهوری و تعیین تکلیف زمین پیشنهادی مد نظر خواهد بود.
راشاد اظهار کرد: در بودجه های سه سال اخیر افزایش سرانه های شهروندان محله های محروم مد نظر بوده و در بودجه ۹۵ نیز لحاظ خواهد شد. با توجه به اینکه شکاف محله ای در شهر زنجان مشهود است در بودجه های سه سال اخیر افزایش سرانه های شهروندان محله های محروم مد نظر بوده و در بودجه ۹۵ نیز لحاظ خواهد شد.
همچنین رییس اداره عمران بهسازی اداره کل راه و شهرسازی استان زنجان با تشریح چرایی شکل گیری سکونت گاه های غیر رسمی در زنجان گفت: با تقویت شبکه راه ها، تحولات ایجاد شده موجب شد مردم به فکر جابجایی از روستا به شهر باشند در این مسیر ابتدا مهاجرت ها به صورت قومی و قبیله ای انجام شد و با توجه به ضعف مالی روستاییان ساخت و ساز های غیر رسمی در اراضی ارزان قیمت گسترش یافت.
اصولی نبودن ساخت و ساز در محله هایی مانند بی سیم موجب شده خدمات متناسب با نیاز ساکنان پیش بینی نشود«صمد هاشملو» افزود: با توجه به ضعف مدیریت شهری، در گذشته توان مدیریت ساخت و سازهای غیر رسمی وجود نداشت در نتیجه پس از مدتی برای پیشگیری از آسیب های اجتماعی بعدی، ناگزیر خدماتی به ساکنان این محله ها ارایه شد.
وی با اشاره به وضعیت محله بی سیم و شش محله دیگر که تحت عنوان سکونت گاه های غیر رسمی در زنجان شکل گرفته اند، گفت: غیر استاندارد بودن ساخت و ساز در این مناطق، نبود سند و کمبود سرانه های آموزشی، بهداشتی و رفاهی از مشکلات این محله هاست.
اصولی نبودن ساخت و ساز در محله بی سیم و خدمات نامتناسب با نیاز ساکنان
هاشملو خاطر نشان کرد: با توجه به اینکه بخشی از اراضی سکونت گاه های غیر رسمی مانند محله بی سیم متعلق به اوقاف، سازمان ملی زمین، بنیاد مستضعفان و شهرداری است و سند ندارند در نتیجه برای هرگونه اقدامی رد راستای اخذ پروانه و... نیاز به سند است.
وی ابراز کرد: اصولی نبودن ساخت و ساز در محله هایی مانند بی سیم موجب شده خدمات متناسب با نیاز ساکنان پیش بینی نشود.
به گفته رئیس اداره عمران و بهسازی اداره کل راه و شهرسازی استان زنجان در ستادهای شهرستانی و استانی که به منظور ساماندهی سکونت گاه های غیر رسمی موجود شکل گرفته است طرح هایی برای ارتقا سرانه های مختلف در این محله ها پیش بینی شده و دستگاه ها مکلف به اجرایی کردن آن شده اند.
هاشملو با بیان اینکه اداره کل راه و شهرسازی به عنوان دبیرخانه ساماندهی سکونت گاه های غیر رسمی فعال است، اظهار کرد: در هفت محله مشاوران مطالعاتی داشته محدوده شناسایی و طرح برای اجرایی شدن توسط دستگاه ها ارایه شده است.
رییس اداره عمران بهسازی اداره کل راه و شهرسازی استان زنجان تصریح کرد: باید هر یک از دستگاه ها اعم از علوم پزشکِی، شهرداری، آموزش و پرورش و... با برنامه های کوتاه مدت، میان مدت و بلند مدت و پیش بینی اعتبارات لازم نسبت به اجرای طرح های ارائه شده برای تامین سرانه ها اقدام کنند.
هاشملو یادآور شد: در تهیه این طرح ها سیاست های تشویقی برای افزایش همکاری ساکنان این محله ها در نوسازی بافت، عقب نشینی، تعریض و... پیش بینی شده است.
به گفته هاشملو در اجرای طرح ساماندهی سکونت گاه های غیر رسمی مدیریت یکپارچه شهری به صورت تیمی اجرایی می شود.
وی همچنین خاطر نشان کرد: با توجه به اینکه رویکرد دولت تدبیر و امید ارتقا سطح بهداشت و درمان است علوم پزشکی در این راستا در سکونت گاه های غیر رسمی با ایجاد پایگاه های سلامت در ایفای نقش خود پیشتاز بوده است.
همچنین یک کارشناس معماری در خصوص ساختار منطقه بی سیم گفت: منطقه بیسیم به لحاظ تاریخی و به دلیل مهاجرت روستاییان به شهر بعد از انقلاب به شکل حاشیه نشینی شکل گرفت و تدابیر مسئولان نیز نتوانست مشکلات آن را به لحاظ شهرنشینی حل کند. فارغ از دلایل این مهاجرت ها و آسیبب شناسی های اجتماعی در این خصوص باید گفت این منطقه جزو مناطق ویژه اجتماعی و دارای معماری اصولی نیست.
اسدی افزود: اصولا برای ساخت شهرک های جدید و برای توسعه شهر مطابق با طرح جامع و تفصیلی تصمیم گرفته می شود. این منطقه به دلیل شرایط خاص اجتماعی در زمان شکل گیری به صورت اضطراری و بدون رعایت هیچ ضابطه و اصولی ساخته شده است. از این رو این مناطق دارای ضوابط معماری و شهرسازی نیست و معیارها و استانداردهای لازم را ندارد.
وی ادامه داد: این منطقه البته به دلیل استقرار یک طبقه اجتماعی خاص دارای فرهنگ و شرایط اجتماعی ویژه خود نیز بوده است. این منطقه به دلیل استقرار روستائیان و اقشار ضعیف جامعه شرایط فرهنگی ویژه خود را دارد و مطابق آخرین بررسی های اجتماعی توسط مسئولان استانی جزو مناطق ویژه اجتماعی است.
منطقه بی سیم دارای معابر باریک و ساختمان هایی با مصالح سنتی و بدون رعایت اصول سازه ای و معماری استاسدی گفت: این منطقه دارای معابر باریک و ساختمان های با مصالح سنتی و بدون رعایت اصول سازه ای و معماری است.
خانه های با مقیاس کوچک، بدون سازه استاندارد، بدون رعایت مصالح مناسب ساخت مسکن ساخته شده اند و بافت و بدنه فرسوده و ناکارآمد و معابر و بافت روستایی است. در این مناطق که بافت فرسوده دارند امدادرسانی در مواقع اضطراری نیز دشوار است.
این کارشناس معماری افزود: ساماندهی این بافت فرسوده می تواند دارای راهکارهای مختلف باشد. یکی از روش هایی که امروز ناکارآمد شده اما هنوز در شهر زنجان رواج دارد بازگشایی معابر در بافت ها قدیمی برای تسهیل ترافیک است. این بازگشایی ها همراه با تملک املاک واقع در طرح بوده و بسیار پرهزینه است.
اسدی افزود: ساماندهی منطقه بیسیم نیز برای مدیریت شهری زنجان یک امر ضروری است اما هزینه های آن بسیار زیاد خواهد بود. این منطقه جزو مناطق مهم شهری زنجان بوده و وسعت قابل توجهی هم دارد. امروز برای تملک و بازگشایی معابر، مدیریت شهری زنجان هزینه های فرآوانی را پرداخت می کند و اگر استراتژی تملک و بازگشایی در این منطقه در پیش گرفته شود قطعا خارج از توان اعتبارات عمرانی شهرداری زنجان است.
وی گفت: البته یکی از اقدامات مهمی که دولت در پیش گرفته نوسازی بافت های فرسوده است. این روش می تواند در برخی نقاط عملیاتی شده و بدنه شهری منطقه را ارتقاء ببخشد. در کنار آن برخی نقاط نیازمند برنامه ریزی ویژه هستند و شاید بدون رویکرد بازگشایی و راهکار جدید برای آن قابل تصور نباشد اما با این حال باید برای آن اجماعی گروهی صورت گیرد.